Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 đã có quy định về người phiên dịch (Điều 56); tuy nhiên, phiên dịch có thể hiểu là dịch giao tiếp, trong khi đó, có trường hợp người tham gia tố tụng hình sự không sử dụng được tiếng Việt, có nghĩa là không nói, viết được bằng tiếng Việt; cùng đó, trong hoạt động tố tụng cũng có những tài liệu không phải bằng tiếng Việt thì ngoài việc dịch giao tiếp thì cần phải dịch cả văn bản. Mặt khác, quá trình xây dựng Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 cũng đã dự liệu các tình huống người tham gia tố tụng là người có đặc điểm hạn chế về thể chất, tâm thần nhưng không thuộc trường hợp mất năng lực trách nhiệm hình sự. Ví dụ: người tham gia tố tụng thuộc một trong các trường hợp sau: bị điếc + mù chữ; bị câm + mù chữ; bị câm + cụt, liệt tay… Trong các trường hợp này, cần có người hiểu ngôn ngữ ký hiệu để quy đổi, sử dụng trong tố tụng hình sự. Vì vậy, cùng với quy định về người phiên dịch, Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 lần đầu tiên đã bổ sung quy định về người dịch thuật; đồng thời, để bảo đảm cơ sở pháp lý đầy đủ về vấn đề này trong hoạt động tố tụng hình sự, những quy định này cũng áp dụng đối với người biết được cử chỉ, hành vi của người câm, người điếc, chữ của người mù.
Về nội dung, Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 chỉ quy định về trách nhiệm, nghĩa vụ của người phiên dịch mà không quy định về quyền của họ. Trên cơ sở kế thừa quy định về trách nhiệm, nghĩa vụ của người phiên dịch nhằm bảo đảm thuận lợi cho hoạt động tố tụng hình sự, phù hợp với quy định của hiến pháp năm 2013 và bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người phiên dịch, người dịch thuật, Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 cũng đã được bổ sung quy định về quyền của họ. Theo đó, người phiên dịch, người dịch thuật có quyền được thông báo, giải thích quyền và nghĩa vụ; đề nghị cơ quan yêu cầu bảo vệ tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, tài sản và các quyền, lợi ích hợp pháp khác của mình, người thân thích của mình khi bị đe dọa; khiếu nại quyết định, hành vi tố tụng của cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng liên quan đến việc phiên dịch, dịch thuật; được cơ quan yêu cầu chi trả thù lao phiên dịch, dịch thuật và các chế độ khác theo quy định của pháp luật.
Bên cạnh các quyền, người phiên dịch, người dịch thuật còn có nghĩa vụ phải có mặt theo giấy triệu tập của cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng; phiên dịch, dịch thuật trung thực. Nếu phiên dịch, dịch thuật gian dối thì người phiên dịch, người dịch thuật phải chịu trách nhiệm hình sự theo quy định của Bộ luật hình sự; giữ bí mật điều tra mà mình biết được khi phiên dịch, dịch thuật; phải cam đoan trước cơ quan đã yêu cầu về việc thực hiện nghĩa vụ của mình.
Văn phòng luật sư số 5 Hà Nội